Sołtys (niem. Schultheiß od średniowiecznego. łac. scultetus) to w osoba postawiona przez feudalnego pana na czele wsi lokowanej na prawie niemieckim. Warianty scholtis, szoltyz, sołtys w średniowiecznym systemie prawnym to także wiejski sędzia (Dorfschulze) oraz zasadźca (osadnik). Sołtysem mógł być szlachcic, mieszczanin lub chłop.
Do praw sołtysa należało zbieranie czynszu i przewodniczenie ławie wiejskiej. Otrzymywał kilka łanów ziemi, na których mógł osadzać chłopów, co dało początek folwarkom sołtysim. Partycypował w dochodach feudała (1/6 czynszów i 1/3 kar sądowych). Miał również prawo posiadania jatek, młyna itp. Z drugiej strony do jego obowiązków należała konna służba wojskowej.
Pozycja społeczna i ekonomiczna sołtysów była stosunkowo mocna. Mogli oni nawet konkurować ze średnio zamożną szlachtą. Z tego względu szlachta wymogła na Jagielle Statut warcki (1423), na mocy którego mogła wykupować sołectwa. Z biegiem czasu od wieku XV do XVII sołtysi stali się nadzorcami pańszczyźnianymi i pomocnikami właścicieli wsi.
W Polsce rozbiorowej i w okresie międzywojennym sołtys stał na czele najniższej jednostki podziału administracyjnego - gromady.
W latach 1954 - 1972 był pośrednikiem między mieszkańcami wsi a gromadzką radą narodową, a po 1973 między mieszkańcami a gminną radą narodową oraz naczelnikiem gminy.
Sołtysi dzisiaj
Od 1990 roku sołtys jest organem wykonawczym jednostki pomocniczej gminy wiejskiej lub miejsko - wiejskiej sołectwa. Organem uchwałodawczym jest zebranie mieszkańców wsi, które też w bezpośrednich wyborach wybiera sołtysa i radę sołecką wspierającą sołtysa. Szczegółowe regulacje dotyczące granic (istnieją sołectwa wielowioskowe), uprawnień sołtysa itp. regulowane są w statucie sołectwa uchwalanym przez radę gminy. Wynagrodzeniem za pracę sołtysa jest dieta.
Do jego kompetencji należą: reprezentowanie sołectwa na zewnątrz, zwoływanie i organizacja zebrań wiejskich i w tym celu sołtys ma obowiązek rozwieszać ogłoszenia o zebraniu wiejskim w takim miejscu i terminie, aby zapewnić jak najszerszy udział mieszkańców sołectwa. Realizuje on również uchwały rady gminy dotyczące sołectwa, a także umożliwia zapoznanie się z uchwałami rady jak najszerszemu kręgowi mieszkańców sołectwa. W zakresie ustalonym przez radę gminy dokonuje poboru podatków rolnego i leśnego jako inkasent organu podatkowego, uczestniczy w sesjach rady gminy, a także w pracach jej organów bez prawa do głosowania. Zobowiązany jest brać udział w posiedzeniach komisji rady gminy, jeśli rozpatrywane są sprawy sołectwa.
W gminach miejskich organem analogicznym dla sołtysa może być przewodniczący rady osiedla lub dzielnicy.
